Л.Батжав: Зээлээ нэг өдрийн дотор төлж байгаа факт. Ард иргэдийн боломжийг хулгайлсны нотолгоо

Хуульч, хууль зүйн ухааны доктор, профессор Л.Батжавтай Хөгжлийн банкны асуудлаар ярилцлаа.

---

-Хөгжлийн банкны чанаргүй зээлийн 1.7 их наяд төгрөгийг богино хугацаанд төлүүлэх асуудал чухал байна. Дээр нь зээл авахад улс төрийн нөлөөлөл орсон тухай сэдэв ч үргэлжилж, хариуцлагын асуудал яригдсаар байна. Энэ тал дээр таны байр суурийг сонсъё?

-Ер нь улстөрчид банк байгуулдаг, буцаагаад дампууруулдаг. Үүний тод илрэл нь Хөгжлийн банк гэж харж байна. Хөгжлийн банкин дээр өрнөж байгаа асуудлыг гурван талаас нь харах ёстой. Нэгдүгээрт, мэдээж зээл авсан хүмүүсийн асуудал яригддаг. Үүн дотор төсөл хэрэгжих эсэх нь чухал биш, зөвхөн зээл авахын тулд авсан хүмүүс байна. Энэ бол гэмт хэрэг. Хоёрдугаарт, зээл авахад нөлөөлсөн албан тушаалтнууд байгаа. Нөлөөлсөн холбоос ч харагдаж байна лээ. ЖДҮ-гийн хэрэг энэ шүү дээ. Яг адилхан, нэг нь банк нөгөө нь сан. ЖДҮ-гийн зээл авахад өндөр албан тушаалтнууд нөлөөлсөн нь шүүхээр тогтоогдоод ялаа аваад явсан. Тэгэхээр энэ удаа ч адилхан хариуцлага хүлээх ёстой. Хариуцлагын хувьд юун намын дэмжлэг үзүүлэхгүй байх, намаас түдгэлзүүлэх тухай вэ. Бүр эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх ёстой юм. Монголд ийм асуудал олон улсын жишгээс буруу өрнөдөг. Япон, Солонгосын жишээг харж л байгаа байх. Солонгос гэхэд сүүлийн ерөнхийлөгчөө албан тушаалын хэрэгт буруутгаж 20 гаруй жилийн ял оноосон. Монголд болохоор намаас түдгэлзүүлэх, намын дэмжлэг үзүүлэхгүй гэж байгаа нь ял мэт сонсогдож байна. Гурав дахь зүйл бол зээлийг нөлөөлж байгаад авсан бол зээл өгсөн тал гэж байх ёстой. Энэ асуудал хөндөгдөхгүй байгаад гайхаж байна. Зөвхөн зээлийн хороо асуудал шийдсэн тухай л яриад байх юм.

-Банкны албан тушаалтнууд илүү өндөр хариуцлага хүлээх ёстой гэж үү?

-Нэгэнт зээл авахад нөлөөлсөн нь гэмт хэрэг гэж үзэж байгаа бол өгсөн нь бас гэмт хэрэг. Миний судалж үзсэнээр 1993 оноос хойш манайд 23 банк дампуурсан байдаг. Тэгэхэд банкны удирдлага гээд хоёр гурван хүн хариуцлага хүлээснийг эс тооцвол бусад нь хариуцлага хүлээгээгүй. Банкны захирал, дэд захирал, хяналт шалгалтын хэлтсийнхэн, зээл гаргаж байгаа Зээлийн хорооны гишүүд бүгд хариуцлага хүлээх ёстой юм.

Нийгмийн хор аюулын хувьд авлига өгч байгаагаас авч байгаа нь илүү хортой. Авч байгаа хүн бол төрийн нэр хүнд, албан тушаалыг хэрэгжүүлэх үүргээ худалдаж байгаа учраас хор аюул нь их. Үүнтэй нэгэн адилаар Хөгжлийн банкнаас зээл авахад нөлөөлж байгаа нь хууль бус гэж үзсэн бол банкны зээл олгосон хүмүүс нь тэднээс илүү өндөр хариуцлага хүлээх ёстой гэж хэлэх гээд байна. Манайд бол зээл олгогч талд, банкны албан тушаалтангуудад хариуцлага ярьдаггүй учраас зээл авч болоод байдаг, сүүлд нь дампууруулчихаж болдог гэдэг хандлага бий болчихлоо.

-Барьцаа хөрөнгөгүйгээр зээлүүд олгогдсон асуудал дээр талууд янз бүрээр тайлбарлаад байна. Банк бол ирээдүйд бий болох хөрөнгийг барьцаалж олгосон гэж. Хууль зүйн талаас үзвэл боломжтой юу?

-Яагаад ноос ноолуур барьцаалж, эсвэл ирээдүйд бий болох хөрөнгө гэх нэрээр зээл өгдөг юм бэ. Энэ бол байж болохгүй асуудал. Тэгвэл бусдадаа ижил боломж олго л доо. Хөгжлийн банкны зарим удирдлагууд хэлж байна лээ, би шийдээгүй, зөвлөл шийдсэн юм гэж.

Намайг Байгаль орчны яаманд хэлтэс, газрын даргаар ажиллаж байх үед Сайншандын аж үйлдвэрийн парк гэж том төсөл эхэлсэн. Тэнд байгаль орчны үнэлгээ хийгдэж байж санхүүжилт эхлэх ёстой байлаа. Гэтэл ТЭЗҮ нь батлагдаагүй байхад байгаль орчны үнэлгээ хийгдчихсэн байдаг. Үүнээс болж Үнэлгээний хорооны гишүүд бүгд шалгуулж, хариуцлага хүлээсэн. Угтаа Байгаль орчны яамны дэргэдэх Үнэлгээний хороо бол олон талаас бүрдсэн, төрийнх биш, нэг ёсондоо сайн дурын бүтэцтэй байгууллага. Хэрэгжээгүй, хохиролгүй төсөл дээр эрх мэдэл, албан тушаалаа урвууллаа гэж Үнэлгээний хорооны гишүүдийг буруутгаж байсан юм. Үүнийг Хөгжлийн банкны Зээл олгох хороотой харьцуулахад тэнгэр газар шиг ялгаатай. Хэдэн их наядаар хэмжигдсэн чанаргүй зээлийг иргэний эрх зүйн харилцаа нэрийн дор олгож байгаа үйлдэл өөрөө гэмт хэрэг.

-Хөгжлийн банкны хэрэг дээр шүүхийн асуудал хөндөгдөж байгаа. Олон зээл шүүх дээр гацсан, буцсан, хэрэгсэхгүй болсон, хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан гэж яригдаж байна. Ер нь ийм хэргийг шүүх процесс удаан үргэлжилдэг гэж хуульчид ярьж байна?

-Ер нь Монголд шүүхийн, шүүгчийн буруу гэж хэлэхээсээ илүү хэрэг шийдэх процесс, хууль нь өөрөө завхарчихаад байна. Хууль зүйн сайдаас эхлээд хэлж байна шүү дээ. Монгол Улсын шүүх нэг асуудал дээр 17 удаа хуралдаж байлаа. Иргэний нэг хэргийг шийдэхэд дунджаар 3.6 жил болж байна гэх мэтээр.

Хэрэг шүүх дээр удаж байгаа тухайд хэргийн оролцогчийн ч асуудал байдаг байх, шүүгчийн ч асуудал байдаг байх. Гол нь хуулинд богино хугацаанд шийдээд явах зохицуулалт хэрэгтэй. Үүнийг хууль тогтоогч л шийдэх ёстой. Сонгуулийн маргааныг түргэн хугацаанд шийдэх хугацааг хуулинд оруулаад шийдчихсэн. Үүнтэй адил иргэний эрх зүйн маргаан дээр хурдан явах гарцыг хийгээд өг л дөө. Талууд хуралд өмгөөлөгчтэй орно гэдэг. Гэтэл зөвхөн өмгөөлөгчөөс шалтгаалаад 10 удаа хойшилж байгаа шүүх хурал байна. Хуулиндаа өмгөөлөгчөөр хангах эрхтэй гэчихсэн. Тэгэхээр нөгөөх нь өмгөөлөгч авлаа, болилоо, солилоо гээд цаг хугацаа аваад байдаг. Үүнийг хуулиар хаах хэрэгтэй. Хоёр, гурван удаа боломж олголоо, дууслаа гэх мэтээр зохицуулж болно доо.

-Авлига, албан тушаалын хэргийн шийдвэрлэлт удаан, ялын бодлого сул байлгахыг хууль тогтоогчид өөрсдөө хүсдэг юм биш үү?

-Хууль тогтоогчид энэ асуудал дээр анхаарал хандуулахгүй, хүсэхгүй байна. Тиймээс шүүх дээр хэрэг удаж байгаа шалтгааныг шийдвэрлэе гэвэл хуулиа өөрчлөх ёстой.

-Нийтийн албанд нийтийн болон хувийн ашиг сонирхлыг зохицуулах, ашиг сонирхлын зөрчлөөс урьдчилсан сэргийлэх тухай хуулийн 20.2-т төрийн албан тушаалтнууд төрөөс батлан даасан зээл хүртэгч байж болохгүй гэж хориглосон байдаг. Хөгжлийн банкны чанаргүй зээлдэгчдийн дунд улстөрчид, тэдний хамаарлын компаниуд олноор байна. Хууль нь тодорхой байхад зөрчөөд зээл олгочихжээ?

-Зээл өгсөн хүмүүсийн буруу гэдэг энэ шүү дээ. Зээл авч байгаа хүмүүсийн хувьд “Намайг хэн хэлэх вэ, нохойг хэн саах вэ” гэдгийн адилаар асуудалд хандаж, эзэрхийлж, Монголын төрийг өөрийгөө гэж ойлгож байна. Та бүхэн санаж байгаа бол ЖДҮ-гийн асуудал дэгдэж байхад УИХ-ын гишүүн Байнгын хорооны хурал дээр “Хүний нэр дээр авдаг гэж хэлэхгүй яасан бэ” гэж хэлээд сууж байсныг харсан биз дээ. Манайхан ийм болтол дампуурчихсан байна.

Нөгөө талаасаа улстөрчдийн хамаарал бүхий аж ахуйн нэгжүүд авчихсан байна. Зээл авахад тэд нөлөөлсөн эсэхийг хуулийн байгууллага тогтооно. Хэрэв батлагдсан тохиолдолд Эрүүгийн хуульд улс төрд нөлөө бүхий албан тушаалтан энэ хэргийг үйлдсэн бол санкцыг хүндрүүлнэ гээд заачихсан. Хууль нь бэлэн байна, гагцхүү биелүүлэхгүй байна. Өнөөдөр бизнес хийж мөнгө олдог байсан бол банкнаас зээл авч мөнгө олдог болчихоод байна шүү дээ. Тийм учраас улстөрчид хүсэхгүй байгаа юм. Тийм учраас банкнаас хууль бусаар олгогдсон зээлийн тухай асуудал дээр Эрүүгийн хариуцлагыг чангатгахгүй байна. Банкны хууль тогтоомжийг зөрчсөн хүнд хүлээлгэх хариуцлагыг чангатгахгүй байна. Иргэний эрх зүйн харилцаа гэдгээр халхавчилж банкийг тонож амьдарч байна.

-Чанаргүй зээлдэгчийн дуулианаар зарим нь төлж эхэлж байгаа сайн мэдээтэй байна шүү дээ?

-Өөрөөр нь төлүүлье гээд шуугихаар бизнесмэн, улстөрчийн хамаарал бүхий компани төлж эхэлж байна. Тэдэнд алга таших гээд байгаа юм уу. Үгүй шүү дээ. Авахёсгүй хүмүүс байсан байна. Зээл авах ёсгүй хүмүүс авсан учраас хэл аманд өртөхгүйн тулд нэг өдрийн дотор төлж байна. Энэ чинь баярлах асуудал биш, факт гэдгийг нотолж байгаа хэрэг. Хэрэв нэг өдрийн дотор төлчих боломжтой байсан юм бол зээл авах шаардлагагүй. Ард иргэдийн боломжийг хулгайлж байсан хулгайч байжээ гэдгийг нотолж байгаа явдал.

Түүнчлэн зээлсэн мөнгөө төлж байгаа асуудал нь гэмт хэргээс чөлөөлөгдөх үндэслэл болохгүй. Гэмт хэрэгт өөрөөр хэлбэл, банкны зээл авахад нөлөөлсөн бол зээлээ төлсөн эсэхээс үл хамаараад хариуцлага хүлээх ёстой. Хуулийн зарчим нь тийм шүү, энэ байдал орхигдоод явчих вий.

-Улстөрчид банк байгуулаад буцаагаад дампууруулдаг гэж та эхэнд хэллээ. Банк санхүүгийн салбарын нөлөөлөл төрд өндөр байдгийн илрэл биз?

-Улс төрийн намууд сонгуульд оролцоно. Аль нэг нь олонх болоод явна. Аль аль талд нь санхүүжүүлэгч байна. Энэ утгаар улс төрд банкууд сонгуульд оролцоод байгаа нөхцөл байдал харагдаж байгаа. Нэг ёсондоо ёсчилж хэлбэл улс төрийн намууд биш, банкны эзэд сонгуульд өрсөлдөөд байгаа юм биш үү. Аль нам нь ялах вэ гэдгийг харахаас гадна аль банк нь ялж байна гэж харах болчихоод байна. Тийм учраас банкны захирал байсан хүмүүс УИХ-д нэр дэвшиж гарч байгаа нь нууц биш.

Буцаад тэр нөхдийн ард байгаа банкууд Хөгжлийн банкаа тонож байна. Худалдаа хөгжлийн банк, Голомт банк, Чингисхаан банк гээд бүгд зээл авчихсан байсан. Банк биз дээ, тэд чинь мөнгөтэй биз дээ.

Одоо бизнес эрхлэгч, олон нийтийн дунд “Зээл авбал сайн, зээл өгвөл тэнэг, авсан зээлдээ төлбөл бүр тэнэг. Авсан зээл ашиг, аваагүй ашиг алдагдал” гэдэг хэлц үг гарчихсан байна. Ингэтлээ банк санхүүгийн салбар уруудна гэдэг аймшигтай.

-Банкны эзэд улс төрд нөлөөлж байгаа гэсэн. Үүнийг батлах жишээг хэлнэ үү?

-Монгол Улсын Үндсэн хууль болон иргэний суурь хуулиудыг зөрчсөн Үл хөдлөх хөрөнгийн барьцааны тухай хуулийг хүчээр батлуулчихлаа. Иргэний хуулинд үл хөдлөх хөрөнгө эзэмшигчийн зөвшөөрөлтэйгөөр шүүхийн журмаар үл хөдлөх хөрөнгийн асуудлыг шийддэг. Гэтэл Үл хөдлөх хөрөнгийн барьцааны тухай хуулинд шүүхийн бус журмаар борлуулах тухай заагаад ороод ирж байна. Нэг ёсондоо банк мөнгө хүүлэгчийн талд, иргэний эд хөрөнгийг шүүхийн шийдвэргүйгээр хүчээр авах тухай хуульчилчихсан. Тэр нь Иргэний хууль болон Үндсэн хуулийн бусад олон хуулийг зөрччихсөн. Энэ чинь банкны эзэд Монголын төрд, хууль тогтоогчдод нөлөөлж байгаа явдал. Энэ хууль батлагдсанаар маш ноцтой үр дагавар гарч байна. Ер нь банк санхүүгийн салбар бол Монгол Улсын хувьд дэлхийн хэмжээний бизнес болчихсон. Арилжааны банк 18-24 хувийн хүүтэй зээл өгч байна. Банк бус санхүүгийн байгууллага сарын 3.5 хувиар бодоход жилийн 42 хувийн хүү авч байна. Гэхдээ энэ бол бизнес биш луйвар. Банкууд ийм луйврын бизнес хийгээд зогсохгүй дээр нь иргэний хөрөнгийг булаах хууль захиалаад батлуулчихлаа. Жишээ нь, нэг иргэн банкнаас 50 сая төгрөгийн зээл авахын тулд 200 сая төгрөгийн байраа барьцааллаа гэж бодъё. Гэнэтийн нөхцөл байдлаас шалтгаалж зээлээ төлж чадахгүйд хүрээд, хүү алданги нь нэмэгдэн 75 сая төгрөг боллоо. Банк зээлээ нэхнэ, төлөхгүй бол барьцаа хөрөнгийг нь дуудлага худалдаанд оруулна. Зарагдахгүй бол үнэлнэ. Тэгээд болохгүй бол зах зээлийн үнээс хямдаар зарна. Нэг ёсондоо 200 сая төгрөгийн байрыг 100 саяар зарна. Энэ бол банк зараад мөнгөө авч байгаа юм биш, ард нь 100 сая төгрөгийн ашгийг хэн нэгэн хийгээд байна.

Хувийн банк ингэж ашигтай, лоббитой ажиллаад цэцэглээд байдаг. Гэтэл улсын банк барьцаагүй зээл өгөөд дампууурч байдаг. Зөвхөн Хөгжлийн банкны хариуцлагаар тогтохгүй, банк санхүүгийн салбарын хүмүүс улс төрд нөлөөлж, хууль батлуулж бизнесээ дэмжүүлж байгаа асуудлыг цаашид ярих ёстой.

Б.Энхзаяа