Түүхэн товчоон: "Банчин эрдэнэ"

Буддын шашны гэлүгпа буюу шарын урсгалын тэргүүн Далай ламын дараа орох эрх мэдэл бүхий лам.   Банчин эрдэнийн үе үеийн хувилгаад Монголын бурхны шашны шарын урсгалын тэргүүн Жавзундарнатын үе, үеийн хувилгааныг тодруулах, Монголд хүргүүлэх зэрэгт чухал үүрэгтэй байжээ. Банчин лам нь нийт 11 дүр хувилан төржээ. Банчин ламыг тодруулах уламжлал V Далай ламаас эхэлсэн ба анх Дашлхүнбо хийдийн эрдэмт лам Лувсанчойжижалцаныг Банчин лам хэмээн өргөмжилжээ

Түүхэн товчоон: "Хархорум"

Их Монгол улсын нийслэл.   Хархорумд хот суурин байгуулах явдал бүр Уйгур улсын үеэс эхтэй бөгөөд хожим нь Чингис хааны орд өргөө Хархорум орчимд байрлаж байв. Чингис хаан 1220 онд Хархорумыг улсын нийслэл болгохоор тогтсон мэтээр өгүүлсэн ганц нэг баримт буй боловч чухамхүү нийслэл болсон нь Өгэдэй хааны үед холбогдоно

Түүхэн товчоон: "Субади"

XVI зууны сүүлчээс XVII зууны дунд үе хүртэл Ар Халхын баруун гарын хан байсан улс төрийн зүтгэлтэн.   Субади нь Лайхур ханы хүү юм. 1596 онд Тарна гол дээр долоон хошуу Халхын их чуулган болж Субадиг “Богд Засагт хан” хэмээн өргөмжилжээ

Түүхэн товчоон: "Есүдэр"

Умард Юань улсын эцэс үеийн томоохон язгууртан.   Есүдэр анхандаа Төгстөмөр Усхал хааны түшмэл байв. 1388 онд Төгстөмөр Буйр нуурын ойролцоо Мин улсын жанжин Лань Люй-гийн удирдсан цэрэгтэй тулалдаж, ялагдаад том хүү Тяньбаону, шадар түшмэд чжиюань Нэцэлай, чэнсян Ширмэн нарын хамт цөөн тооны цэрэгтэй зугтан гарч Хархорумын зүг одох замд нь Туул голын орчимд Есүдэр түүнийг довтлон цохьжээ

Түүхэн товчоон: "Жиримийн чуулган"

Манж Чин улсын үеийн Өвөр Монголын нэгэн чуулганы нэр.   Манж Чин улсын үед Өвөр Монголыг 6 чуулган, 49 хошуунд хуваан захирчээ. Тухайн үед Хорчин, Жалайд, Дөрвөд, Горлос зэрэг 4 аймгийн 10 хошуу нь Түшээт вангийн хошууны Жирим ууланд чуулган чуулдаг байсан тул Жиримийн чуулган хэмээн нэрлэжээ

Түүхэн товчоон: "Кумоси"

Юйвэний удмын эртний нүүдэлчин аймаг   Өмнөд хүннүгийн шаньюйн холын садан Юйвэнь аймаг III зууны сүүлч IV зууны эхэнд сяньби удмын Муюн аймагтай байнга зөрчидөн тэмцэлдэж байжээ. Муюнчууд 344 онд тэднийг довтолж бутцохиод 5 мянган өрхийг нь булаах үеэр Кидан, Кумоси хоёр Юйвэниэс тусгаарлаж гарсан гэж түүхэнд тэмдэглэжээ. Сяньбийн хуучин нутагт суух болжээ

Түүхэн товчоон: "Алчуболд"

Өвөр Халхын 5 отгийн ноёдын тулгар өвөг.   Алчуболд нь Батмөнх Даян хааны 5-р хүү бөгөөд Очирболдтой ихэр. Саган сэцэний “Эрдэнийн товч-д тэмдэглэснээр Алчуболд, Очирболд хоёр ихрийг төрөхийн өмнөхөн ойрадууд гэнэт довтолж, Мандухай хатан зугтаж яваад мориноос унажээ. Тэгэхэд нь Хонгирадын Эсэлэй тайбу, Хачины Жихуй дархан, Балгачины Баянбөх, Асудын Батболд нар түүнийг хамгаалан Баягудын Сайханы сайн хонгор морийг унуулж авч гарснаар Алчуболд, Очирболд хоёр эсэн мэнд төрсөн ажээ. XVI зууны эхэн хагаст Батмөнх даян хаан харьяат улс иргэнээ хөвгүүддээ өмч болгон хуваахдаа 5-р хөвгүүн Алчуболд, хөвгүүн Гэрсэнз нарт Халх түмнийг бүрдүүлж байсан 12 отгийг хуваан өгчээ

Түүхэн товчоон: "Лайхур хан"

XVI зууны сүүлч үеийн Ар Халхын баруун гарын анхны хан.   Халх түмний эзэн Гэрсэнз (1513-1549)-ийг нас барсны дараа түүний их хатан 7 хөвгүүндээ Халхын отгуудыг хуваарилан захируулснаар Халхын 7 хошуу байгуулагджээ. Анх байгуулагдах цагт 2 гарт хуваагдаж, баруун гарт нь Ашихай (1530-?), Ноёндой (1531-?), Далдан (1542-?), Саму (1544-?) нарын 4 хошуу, зүүн гарт нь Онохуй (1534-?), Амин (1536-?), Дара (1540-?) нарын 3 хошуу багтаж байжээ

Түүхэн товчоон: "Өөлдийн үйзэн засгийн хошуу" (Үнэн зоригт хан аймаг)

XVIII-XX зууны үеийн Баруун Монголын нэг хошуу       1764 онд Ховдын сайдад захирагдах болсон өөлдийн бүгдийн даргын хошууны ардууд нь уг нь Зүүнгарын цорос язгууртан, Галдан бошогт хааны жанжин Равданы харьяатууд болно. 1703 онд Чин улсад дагаар орсон Равданы ахмад хүү Цэрэнванбуг нас барахад түүний дүү Сэвдэнванбу албан ёсны залгамжлагч нь болох хүү Дамбайг дарагдуулан засаг тушаал залгамжлуулсангүй

Түүхэн товчоон: "Ар элстэйн чуулган"

1688 онд Манжийн эрхшээлд орсон Сөнид аймгийн нутаг Ар элстэй хэмээх газар Чахундорж тэргүүтэй Халхын ноёд чуулж Манжид дагаар орох шийдвэр гаргажээ. Чуулган болсон газрын нэрээр Ар элстэйн чуулган хэмээн нэрлэгджээ.   1688 онд Зүүнгарын Галдан хаан цэргээ авч Халхын нутагт цөмрөн ороход Түшээт хан болон Халхын ноёд  эсэргүүцэн байлдсан боловч ялагдаж, буруулан Сөнидийн нутагт очжээ. Халхын ноёд Манжийн Энх-амгалан хаанаас тусламж хүсэхэд  бусад улсын дотоод хэрэгт оролцох боломжгүй, эртнээс дагаж орсон бол бид цэргээр өмгөөлөн туслах боломжтой  гэсэн хариу өгчээ

Түүхэн товчоон: "Соёмбо бичиг"

1686 онд Халхын Өндөр гэгээн Занабазарын зохиосон бичиг.   Соёмбо бичгийг Өндөр гэгээн Занабазар 1686 онд эртний Энэтхэгийн ланз бичигт тулгуурлан зохиожээ. Тус бичгийг улс төр, соёлын зорилгоор зохиосон агаад Монголын тусгаар тогтнол, бие даасан байдлыг бэлгэдэх, бурхны шашны ном зохиол орчуулахад монгол, санскрит, түвэд үгийг бүрэн тэмдэглэхийг зорьсон ажээ

Түүхэн товчоон: "Монголжин"

Өвөр Монголын нэгэн ястан ба хошууны нэр.   “Монголын нууц товчоон” зэрэг сурвалжид “Монголжин гоо” “Монголжин улс” гэдэг нэр гардаг боловч тэр нь овог аймгийн нэр биш харин ерөнхий утгааараа Монгол аймгийн гоо бүсгүй, монгол хэлтэй хүмүүс гэх мэт утгаар хэрэглэгдэж байсан бололтой. Үгийн язгуур нь “Монгол”, харин “жин” бол дагавар болно

Түүхэн товчоон: "Хятан"

Дунхугийн удмын эртний сурвалжит монгол хэлт аймаг   Киданы (Хятан) гарал үүслийн талаар гурван онол байдаг. Абел-Ремюза (1820), Клапрот (1826), Э.Паркер (1900) нар киданчуудыг Тунгус гаралтай гэж үзсэн

Түүхэн товчоон: "Ашина"

Төв Ази, Монгол оронд оршиж байсан дундад эртний түрэг хэлт овог, Түрэг хаадын ураг   V зууны эхээр Пинлянд үүсч Ганьсу, Шаньшань-д түр зуур нутаглаж байгаад Турфанд ирсэн Ашина овгийг 460 онд жужанчууд эзэлж Алтайд нүүлгэж суулгаад төмрөөр алба авах болжээ. Алтайд нутаглаж байхдаа ашина нар Түрэг хэмээх шинэ угсаатны бүрдлийн цөм болжээ

Түүхэн товчоон: "СҮХБААТАР Дамдины"

Монголын төр, цэргийн зүтгэлтэн, Монгол улсын баатар.Ардын цэргийг үндэслэн байгуулагч, 1921 оны хувьсгалын удирдагчдын нэг       Халхын Сэцэн хан аймгийн Ёст бэйсийн  хошууны харьяат.1893 оны 2 дугаар сарын 2-нд төрсөн.С.Жамъянд шавь орж, монгол бичиг сурсан. 1909-1910 онд Хүрээ Хиагтын их замын Хүй мандал, Бургалтай, Түмт  өртөөнд улаа нэхэж  байв

Түүхэн товчоон: "Улсын дээд, доод хурал"

Хоёр танхим бүхий Засгийн газарт зөвлөх эрхтэй байгууллага          Улс орныхоо эдийн засаг, нийгмийн хөгжилтэй холбоотой асуудлуудыг хэлэлцэн шийдвэрлэж байх зорилгоор 1914 онд Улсын Дээд, Доод хурлыг байгуулж, 8 зүйл бүхий дүрмийг батлав. Дүрмэнд хурлын бүрэлдэхүүн, хэлэлцэх асуудлын чиглэл, хуралдах өдөр, цагийг тогтоож, хурлаас хожимдсон, тасалсан хүмүүст оноох шийтгэл, хурлаас чөлөө авах журмыг тогтоожээ

Түүхэн товчоон: "Цагаан сүлд"

Монгол төрийн сүр хүч, тусгаар тогтнол, эв нэгдлийн бэлгэдэл        Цагаан зүсмийн адууны гөхөл дэлээр хийдэг учир “Цагаан сүлд” хэмээн нэрлэжээ. Нэгэн жолоон дор нэгдсэн Монголчууд 1206 оны зун Чингис хааныг Их Монгол Улсын хаан ширээнд өргөмжлөхдөө есөн хөлт Цагаан тугаа босгож, их эзэн хаан туг сүлдэндээ мөргөн ёсолж байжээ

Түүхэн товчоон: "Баргужин төхөм"

XII зуунд Ойн иргэд, Баргуд, Хорь түмэд зэрэг монгол угсааны аймгуудын нутаглаж байсан Хөвсгөл нуур, Байгал нуур орчмын газар нутаг.   “Монголын нууц товчоон”-д тэмдэглэснээр Баргужин төхөмийг Баргудай мэргэн захирч байсан бөгөөд түүний охин Баргужин гуагаас төрсөн Алунгоо нь Чингис хааны дээд удам болно. Алунгоогийн ахмад хөвгүүн Буха Хатигаас Хатагин аймаг, дунд хөвгүүн Бухату Салжиугаас Салжиуд аймаг тус тус салбарлан гарсан бөгөөд эдгээр аймгууд Их Монгол улсын бүрэлдэхүүнд орж байв. XIII зууны үед ойн иргэд, Хорьтүмэд, Баргуд нар Их Монгол улсын бүрэлдэхүүнд орж Урианхай мянганы нэгэн болж явжээ

Түүхэн товчоон: "Болай"

XV зууны дунд үеийн Монгол улсын улс төрийн зүтгэлтэн.   Болай Монголын тайш бөгөөд анхандаа Эсэн тайшийн доорх пинчжан цолтой байжээ. 1455 онд Эсэний өсийг авахын тулд Алаг(төмөр) чинсанг хороож, төрийн тамгыг авч оджээ

Түүхэн товчоон: "Ханзан халаалт"

1626-1643 оны хооронд төр барьсан Манж улсын хоёрдахь хаан Абахай сэцэн буюу Дээд эрдэмт хөрш зэргэлдээ орнууд руу идэвхитэй гадаад бодлого явуулсны үрээр газар нутаг, эрх мэдлийн хүрээгээ өргөтгөв.   Абахай хаан Мин улсыг эзлэх бодлогоо идэвхитэй явуулав. Гэвч Мин улс Монголын Лигдэн хаантай гэрээ байгуулж өөрийн улсын хилийг хамгаалуулав.Тиймээс Лигдэн хаантай тэмцэхийн тулд түүний захиргаанд байгаа ноёдыг талдаа татах бодлогыг эрчимтэй явуулсан нь үр дүнд хүрчээ. 1632 онд Абахай хаан Өвөр Монголын зарим ноёдтой хүч хавсран Лигдэн хааныг довтлоход ялагдан ихээхэн хохирол амсч Хөх нуур руу зугатаж явах замдаа 1634 онд Шар тал хэмээх газар өвчнөөр нас баржээ