Түүхэн товчоон: Хүрлийн үеийн тахилгын онгон

    Хавтгай чулуугаар дөрвөлжлөн үйлдсэн хашлага, зарим тохиолдолд хашлаганы дунд хөшөө чулуу босгосон дурсгал манай улсын нутаг дэвсгэрт нийтлэг тохиолддог. Энэ өвөрмөц дурсгалын судалгаа хомс, он цаг, үүрэг зориулалт төдий л тодорхой бус боловч өнөөг хүртэл хийгдсэн судалгааны үр дүнд хүрлийн үед холбогдохыг тогтоогоод байна.
    Энэхүү дурсгалыг бүр XIX зууны сүүлчээс судлаачид илрүүлэн олж хэвлэн нийтэлж эхэлсэн байна. Тухайлбал, Монголын төв хэсэгт ажилласан В.В.Радловын экспедицийн судалгаанд Хануйн голд байх хэдэн хөшөө чулуу хамрагдсан байна. Харин манай орны баруун бүс нутагт ийм төрлийн дурсгалыг анх А.Гранө тэмдэглэсэн байдаг нь одоогийн Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэл сумын нутагт Цагаан голын хөндий, Тахилгат Үзүүрийн зүүн суганд байх зэрэгцээ дөрвөн хөшөө чулууны гар болон гэрэл зургийг нийтэлсэн явдал юм. 
    Манай улсын хэмжээнд хүрлийн үеийн хөшөө чулуу бүхий тахилгын онгоны судалгаа маш хомс байгаа нь энэ дурсгал нь археологийн мэдээлэмж бага байдагтай холбоотой. 
    Хүрлийн үеийн хөшөө чулуу бүхий тахилгын онгон нь Түрэгийн үеийн тахилгын онгонтой үүрэг зориулалт болон хэлбэрээрээ ерөнхийдөө адил мэт боловч гадаад зохион байгуулалт, бүтцээрээ эрс ялгаатай байдаг. Бүтэц зохион байгуулалтын хувьд маш энгийн, ихэвчлэн 1×1-2×2 м хэмжээтэй дөрвөлжин, эсвэл 1×2-1,5×3 м орчим тэгш өнцөгт дөрвөлжин хэлбэртэй байх ба хөшөө нь хашлаганы дотор талд зоолттой байх ба ихэнх тохиолдолд урд болон зүүн урд, баруун урд талд нь жижиг цагариг хэлбэртэй дагуул байгууламжууд байдаг. Тахилгын жижиг цагариг байгууламжууд нь хамгийн цөөндөө 3-4 байдаг бол дээд тал нь хэдэн 10-аар байх нь бий. Үүнээс гадна бас нэг онцлог нь тахилын хашлаганы дотор талыг Түрэгийн үеийн тахилгын онгон шиг битүү дараастай хийдэггүй бөгөөд газрын уул хөрсөөр нь үлдээсэн байдаг. 
    Хашлага бүхий хөшөө чулуу хүрэл ба түрүү төмрийн үеийн дурсгал болох буган чулуутай зарим талаар төстэй мэт байдгийг тэмдэглэх хэрэгтэй. Тухайлбал, хиргисүүрээс зайтай тусгай талбайд хөшөө чулууны адил дөрвөлжин хашлаганы дотор талд буган чулуугбайрлуулсан тохиолдол нэлээд түгээмэл байдаг. Энэ нь буган чулуун хөшөөг хожим энгийн хөшөө чулууны оронд орлуулан босгож ашигласан тохиолдол юм. 
    Холбогдох он цагийн хувьд зарим судлаачид дөрвөлжин хашлаган доторх хөшөө чулууг Түрэгийн үеийн тахилгын онгон бололтой хэмээн андуурах явдал гарч байсан хэдий ч дийлэнхийг нь хүрэл-түрүү төмрийн үеийн хүрээнд буюу НТӨ II-I мянганд авч үздэг. (Н.Баярхүү)